Neredeyse tüm kültürlerde başarı, genellikle zekâ ile özdeşleştirilmiştir. Bu nedenle uzun yıllar boyunca özellikle IQ (zeka katsayısı) ölçümleri, bireyin potansiyelini değerlendirmek için temel araç olarak kullanılmıştır. Ancak araştırmalar, IQ’nun başarıdaki payının düşündüğümüz kadar büyük olmadığını göstermektedir. Daniel Goleman (1995), IQ’nun başarıyı yalnızca %20 oranında açıkladığını, geri kalan kısmın ise duygusal zekâ (EQ) ve çevresel etkenlerden kaynaklandığını belirtir. Özellikle 21. yüzyılda, karmaşık insan ilişkileri ve hızlı değişen sosyal çevreler nedeniyle duygusal zekâ, bireysel ve toplumsal başarı açısından çok daha önemli bir hale gelmiştir.

Duyguların Akla Üstünlüğü mü?

Son yıllarda bilim insanları, kalbin yani duyguların akla olan üstünlüğüne dikkat çekmektedir. Bu görüşe göre; acı bir kayıpla başa çıkma, bir eşe bağlanma ya da aile kurma gibi durumlar yalnızca bilişsel süreçlerle açıklanamaz. Duygularımız, evrimsel süreç boyunca bizi yönlendiren ve harekete geçiren bir pusula görevi görmüştür. Bu nedenle insan doğasını anlamaya çalışırken duyguları göz ardı etmek önemli bir eksiklik doğurur.

Duygusal zekâ, bireyin kendi duygularını fark etmesi, anlaması, düzenlemesi ve başkalarının duygularını tanıyarak uygun şekilde yanıt verebilmesi becerisidir (Salovey & Mayer, 1990). Goleman (1995), bu yetinin bireyin diğer becerilerini ya keskinleştirdiğini ya da körelttiğini vurgular. Ona göre, bireyin yaptığı işe heves, keyif ve anlam katarak –hatta uygun düzeyde bir kaygı ile– motive olması, başarının temel dinamiklerinden biridir. Duygusal zekâ, tam da bu noktada devreye girer. Goleman (1995), “Ne kadar zeki olursanız olun, duygusal dürtülerinizi yönetemezseniz başarılı olamazsınız.” diyerek, bu yetinin önemini net bir şekilde ortaya koyar.

Örneğin, gelişmiş sosyal becerilere sahip yöneticiler, çalışanları ikna etme ve yönlendirme konusunda daha başarılı olmakta; böylece liderlik pozisyonlarında daha etkili olmaktadırlar (Goleman, 1998).

Duygusal Zekânın Bileşenleri Nelerdir?

Goleman (1995), duygusal zekâyı beş temel bileşen altında inceler:

• Öz-farkındalık: Kendi duygularını tanıma, güçlü ve zayıf yönlerinin farkında olma ve bu özellikleri açıkça ifade edebilme becerisidir. Öz-farkındalığı yüksek bireyler, duygularının çevre üzerindeki etkisini doğru şekilde analiz edebilirler.

• Öz-denetim: Duygular ortaya çıktıklarında ilk anda kontrol edilemeyebilir; ancak farkındalık sağlandığında, birey bu duyguların etkisini ve süresini yönetebilir.

• İçsel motivasyon: Duyguların, bireyin hedeflerine ulaşmasını engellemek yerine destekleyici bir şekilde yönlendirilmesiyle ilişkilidir.

• Empati: Başkalarının duygularını tanıma ve onların ihtiyaçlarına uyum sağlama becerisidir. Etkili iletişim ve sağlıklı ilişkiler kurmanın temelidir.

Peki Duygusal Zekâ Nasıl Geliştirilir?

 Duygusal zekâ doğuştan gelen bir kapasite olsa da, yaşam boyu geliştirilebilen bir beceridir. Araştırmalar, yapılandırılmış egzersizler ve psikoeğitim programlarının EQ’yu artırmada etkili olduğunu göstermektedir.

1. Öz-farkındalık çalışmaları (Goleman, 1995):

   • Günlük tutarak gün içinde hissedilen duyguları tanımlamak

   • Duyguların tetikleyicilerini fark etmeye çalışmak

   • “Şu an ne hissediyorum? Bu duygu hangi ihtiyacımın ifadesi?” sorularını kendine sormak

2. Empati becerilerini geliştirmek (Davis, 1994):

   • Karşımızdaki kişiyi yargılamadan, aktif bir şekilde dinlemek

   • Onun duygu ve ihtiyaçlarını anlamaya çalışmak

3. Duygusal düzenleme stratejileri kullanmak (Gross & John, 2003):

   • Zorlayıcı durumları farklı bakış açılarından değerlendirmek

   • “Bu durumda başka biri ne hissederdi?” sorusuyla perspektif kazanmak

   • Mindfulness ve meditasyon uygulamalarıyla duygularla mesafe kurmak

4. Öz-yönetim pratiği yapmak (Mikolajczak et al., 2007):

   • Stresli anlarda mola vermek ve bilinçli nefes egzersizleri yapmak

   • Otomatik düşünceleri fark edip yeniden yapılandırmak

   • Tepki vermeden önce kısa bir duraklama süresi uygulamak ("5 saniye kuralı")

Kaynakça

·      Davis, M. H. (1994). *Empathy: A Social Psychological Approach*. Westview Press.

·      Goleman, D. (1995). *Emotional Intelligence: Why It Can Matter More Than IQ*. Bantam Books.

·      Goleman, D. (1998). *Working with Emotional Intelligence*. Bantam.

·      Gross, J. J., & John, O. P. (2003). Individual differences in two emotion regulation processes: Implications for affect, relationships, and well-being. *Journal of Personality and Social Psychology, 85*(2), 348–362.

·      Mikolajczak, M., Nelis, D., Hansenne, M., & Quoidbach, J. (2007). Trait emotional intelligence predicts emotion regulation strategies. *Emotion, 7*(4), 735–739.

·      Salovey, P., & Mayer, J. D. (1990). Emotional intelligence. *Imagination, Cognition and Personality, 9*(3), 185–211.

Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Çağla Çelimli